ئه‌شکان میری سه‌رمان به‌رز کرد: خه‌ڵات دانشجوویی کوومه‌ڵگاێ شیمی ئامریکا ئڕاێ کرماشان
مطبوعات کرمانشاه / صدای آزادی
ژیان، ئوقیانووسێ بێ بنه ک هه‌ر که‌سێ تۊه‌نێد باێد و خه‌تێ له ناوێ بنۊسێد. بازێ وه‌خته‌یلیش هه‌ڵکه‌فته‌یل ژیان ئێ ده‌فته‌ره وه خوه‌ش ترین فورم ئه‌ڕامان نه‌قاشی که‌ێد. ئاێه‌مه‌یل، شاره‌یل، سه‌فه‌ره‌یل و حه‌تا زانست، تۊه‌نن چۊنه جوور له‌ف ده‌ریا ژیانمان بگۊڕنن ک شایه‌د رووژێ خوه‌مانیش باوه‌ڕ نه‌که‌یم ئایا هایمنه ناو کتاوه‌یل و خه‌ێاڵه‌یل یا وریایمن. ته‌نیا رێ ئه‌وه‌سه ک باوش ئه‌ڕا ئتفاقه‌یل و هه‌ڵکه‌فته‌یل واز بکه‌یمن و گه‌رد ئێ له‌ف ده‌ریا وه‌ره‌و نووا بچیم. ئه‌شکان میری ک چه‌ن ساڵه هاوڕێ "صدای آزادی"ه وه شانازییه له‌ێ ئوقیانووس ژیانه تۊه‌نسێه خه‌ت دیاریێ بنۊسێ. یه‌کێگ له‌ێ نیشانییه‌یله، بردن «خه‌ڵات دانشجوویی کوومه‌ڵگاێ شیمی ئامریکا» له‌ێ رووژه‌یله‌سه. ئه‌شکان ک دانشجوو ده‌وره‌ێ دوکتورا له تایوانه، ئه‌ڕامان له سه‌فه‌ر خوه‌ێ له خوه‌رهه‌ڵات ناوڕاس تا خوه‌رهه‌ڵات دۊر و له‌ێ خه‌ڵات تاێبه‌تییه ئۊشێد:
فره ساڵه ک وه‌رده‌نگه‌یل سداێ ئازادی پێنۊس پڕهازد له باره‌ێ ژینگه و فره چشته‌یل تره‌ک دۊنن و خوه‌نن. فره له وتوێژه‌یلد ئه‌ول کاساێه‌تییه‌یل فه‌رهه‌نگ و هونه‌ریشا وه شه‌وه‌قه‌و خونینه. ئمڕوو دی چمان نه‌وبه‌ت خوه‌ده!. توایمن ئڕاێ په‌ێ شروو ئێ وتوێژه له خوه‌دان بۊشین
م ئه‌شکان میری له ساڵ 1370 هه‌تاوی وه شار کرماشان له داڵگ پێا بۊم. هه‌رچه‌ن بنه‌ڕه‌ت بنه‌ماڵه‌م هه‌ڵه‌وگه‌ردنه تیره‌ێ هه‌واسه‌وه‌ن ئێل سنجاوی. من هه‌ر له کرماشان گه‌ورا بیم و لێره دیپلم گرتم وه‌لێ ساڵ 1389 له رشته‌ێ ژینگه پارێزی (محیط زیست) زانستگاێ کوردستان شار سنه قه‌بوول بیم و له‌وره‌ر هه‌م کارناسی وه هه‌م کارناسی باڵا له بوار زانست ژینگه گرتم. ئیسه‌یش هامه شار تایپه و دێرم دۆکتوراێ شیمی جفتیاری(شیمی کشاورزی) خوه‌نم.
ژینگه پارێزی خوه‌ندی وه‌لێ ئێره‌نگه دێری شیمی خوه‌نید. سه‌رچه‌و ئێ گۊڕاێنه چوه‌س؟
وه ده‌وره‌ێ کارناسی فره‌تر ئکولوژی و ژینگه پارێزی خوه‌ندم. حه‌تا له ده‌وره‌ێ کارناسی من له سه‌ر مار و گیانه‌وه‌ره‌یل خزنه کار کردێام وه‌لێ له ده‌وره‌ێ کارناسی باڵا، پێسی ژینگه (آلودگی محیط زیست) خوه‌نیم. هه‌رچه‌ن هه‌ر خوه‌م وه ژینگه پارێز زانم وه‌لێ وه راس، کارم بۊه شیمی، وه‌لێ وه‌کار بردن شیمی ئه‌ڕا پارێزان ژینگه. یانێ وه‌کار بردن شیمی ئه‌ڕا ته‌میس کردن ژینگه له گه‌نه‌ڵخه و چه‌په‌ڵیه‌یل شیمیایی تاێبه‌ت له ناو ئاو. وه مدووی ئێ به‌شه ئه‌ڕا دۆکتورا هه‌ر شوون شیمی ژینگه گرتم.
ئیسه‌یش له دانشگاێ ملی تایوان (National Taiwan University) شیمی جفتیاری خوه‌نم ک ئه‌ڵبه‌ت کار من هه‌ر ئه‌و شیمی ژینگه‌س. بتوام فره‌تر شیه‌و بکه‌م، تۊه‌نم بۊشم من کاتالیزوره‌یلێ درس که‌م ک ئه‌ڕا ته‌میس کردن ئاو له چه‌په‌ڵیه‌ل شیمیایی جوور ئانتی بیوتیکه‌یل و بازێ گ له کووده‌یل جفتیاری، له ژێر نۊر وه کار چن.
له‌ی گشته وڵاته، ئه‌ڕا تایوان هه‌ڵوژانید؟
ئیه پرسێارێگه ک لێره‌یشه گێشت که‌سێ لێم پرسێد! من چه‌ن مدوو ئه‌ڕا هه‌ڵوه‌ژین تایوان داشتم. یه‌کم ئه‌وێکه، من فره خوه‌شمه فه‌رهه‌نگ خوه‌رئاواێ هاتێاد و هه‌مۊشه تواستێام بزانم ئێ مه‌ردم چۊ ژیان که‌ن. مدووێ تره‌ک، دانشگا بۊ، تواستم له دانشگاێ خاس ده‌رس بخوه‌نم ک چشته‌یل نووێ یاێ بگرم.
دانشگاێ ک ئیسه ده‌رس خوه‌نم یه‌کی له خاسه‌یل دونیاس. جیا له ئێانه، ئاسایش و دڵ قاێمی له جێ ک توای بژیه‌ی فره گرێنگه. ئه‌و جووره‌یش ک وه‌ره‌ج له هاتنم دپه‌ێک کردم زانستم تایوان ته‌مام ئێ تاێبه‌ت مه‌ندیه‌له دێرێد.
هه‌م له ئێران له دانشگا بۊنه هه‌م له تایوان، جیاوازی سیستم په‌روه‌ردئی وڵات تایوان و ئێران له چه دۊنین؟
پرسێار خاسێگه، جیاوازی سیستم په‌روه‌ردئی (آموزشی) له‌ی دو وڵاته تۊه‌نم له سێ به‌ش ناوێ بوه‌م. به‌ش سه‌ره‌کی و فره جیاواز، په‌یوه‌ندی فره خاس دانشگائیل تایوان گه‌رد باقی دانشگائیل له وڵاته‌یل تره. لێره، ماموستاێل تۊه‌نن وه ئاسایی گه‌رد باقی ماموستاێل په‌یوه‌ندی بگرن و له بان پروژه‌یل زانستی کار بکه‌ن.
ده‌وڵه‌تیش له فره جێ ده‌سمێه‌ت ده‌ێد و فانده‌یل خاسێ وه ماموستائێل ده‌ێد ک بتۊه‌نن کاره‌یل ناونه‌ته‌وه‌ئی (بین المللی) فره‌ترێ بکه‌ن. به‌شێ تر له‌ی گه‌ش بۊن کاره، پشتگیری قورس دانشگا و ده‌وڵه‌ت له خوه‌ندکاره‌یل و ماموستائێل ئه‌ڕا به‌شداری کردن له سمیناره‌یل زانستی ناو نه‌ته‌وه‌ئیه. هه‌ر خوه‌ندکار یا ماموستا، تۊه‌نێد ئه‌ڕا فانده‌یل دانشگا و ده‌وڵه‌ت داخوازی بکه‌ێد و پۊل هات و چوو کردنێ ئه‌ڕا ئه‌و سمیناره بگرێد.
هه‌ر ئێ به‌شه تۊه‌نێد سه‌رچه‌و باقی جیاوازیه‌ل بوود ک یه خوه‌ندکار جوور من یا ماموستاگه‌م تۊه‌نیم له‌ی سمیناره‌یله به‌شداری بکه‌یمن و گه‌وره‌ترین زانائێل مه‌ژار خوه‌مان له نزیکه‌و بۊنیمن و گه‌ردێان گه‌پ به‌یمن و سه‌باره‌ت و ئاخرین ده‌سه‌ڵاته‌یل زانستی قسه بکه‌یمن. وه داخه‌و ده‌رفه‌تێ ک له سیستم په‌روه‌ردئێ ئێران نیه. نه دانشگا ده‌سه‌ڵاتێ دێرێد ک وه ئه‌ندامه‌یل دانشگا ئه‌ڕا به‌شداری له‌ی سمیناره‌یل و پروژه‌یله پشت گیری بکه‌ێد و نه ده‌وڵه‌ت پۊلێ دێرێد و پۊلێ ده‌ێد ک زانست ئاکادمیک گه‌شه‌و بوود. وه داخه‌و تۊه‌نم بۊشم ئیمه له ناو دانشگائێلمان خوه‌ندکار و ماموستا پاێ به‌رز فره دێریم وه‌لێ ده‌سه‌ڵات فره‌ێگ ئه‌ڕا نیشان داێن خوه‌ێان نه‌ێرن.
جیاوازی دۊم، قورس بۊن به‌رنامه‌یل په‌روه‌ردئی ئه‌ڕا خوه‌ندکاره‌یل کارناسی، کارناسی باڵا و دۆکتوراس. هه‌ر خوه‌ندکار کارناسی، له ساڵ سێێم چووده سه‌ر پروژه‌ێ کارناسی خوه‌ێ و تا یه ساڵ له سه‌رێ کار که‌ێد. تۊه‌نم بۊشم کارێ له حه‌د یه پرۆژه‌ێ کارناسی باڵا بایه‌د ته‌مام بکه‌ێد تا بتۊه‌نێد به‌ڵگه‌ێ ته‌مام بۊن ده‌رسێ بگرێد. هه‌ر ئێ ره‌وشته باێس بوود که‌سێ له‌ی دانشگا چووده ده‌یشت تا ئه‌نازه‌ێ فره‌ێگ له مه‌ژارێ ک ده‌رس خوه‌ندێه شاڕه‌زا بوود.
جیاوازی تره‌ک ماوه‌ێن سیستم په‌روه‌ردئی تایوان و ئێران، ده‌رس خوه‌نین خوه‌ندکاره‌یله. وه راس من وه‌ختێ تازه هاتۊمه ئێره، فره ئه‌ڵاجه‌ۊم هات ک ئی خوه‌ندکاره‌یله ئه‌ڕا ئیقه‌ور وه ده‌رس خوه‌ندن باێخ ده‌ن. وه راس، فره‌ترێان ئه‌ڕا خاس ده‌رس خوه‌ندن هاتنه، هه‌رچه‌ن له ده‌سه‌ڵاته‌یل فه‌رهه‌نگی و سه‌رگه‌رمی دانشگایش فره وه کار به‌ن، وه‌لێ ده‌رس ئه‌ڕاێان جیاوازی و جێگ تر دێرێد.
هه‌رچه‌ن زانم ک گێچه‌ڵه‌یل ئابووری، کوومه‌ڵگائی و... له وڵات خوه‌مان ده‌سه‌ڵات قورسێ له بان خوه‌ندکاره‌یل دێرێد وه‌لێ له ناو دانشگائیل ئێران، تاێبه‌ت کرماشان و سنه ک خه‌وه‌ر دێرم، خوه‌ندکاره‌یل که‌متر مه‌یل وه خاس ده‌رس خوه‌نین دێرن و ته‌نیا ئه‌ڕا به‌ڵگه گرتن چنه دانشگا. وه راێ من ئیه نه ته‌نیا بێ ئه‌رزش کردن زانسته، به‌ڵکه‌م به‌تاڵ کردن ته‌مه‌ن و عومره.
ئایا مه‌درسه‌یلیش هه‌ر لێوا به‌رنامه‌ێان جیاوازه؟
تا ئه‌وره ک من زانم و له هاوڕێه‌یلم پرسیمه، مه‌دره‌سه‌یل هه‌ر له یه‌کم کڵاس تا وه‌ختێ ک دیپلم گرن، گه‌ورا ترین رۆڵ له ژیان مناڵه‌یل دێرێد. هه‌رچی مناڵه په‌نج رووژ له هه‌فته له ساعه‌ت 7:30 شه‌وه‌کی چنه مه‌دره‌سه تا خوه‌رئاوا.
ئه‌وانه‌ێ ک ده‌بیرستانین له شوون مه‌دره‌سه تا شه‌و هانه کتاوخانه‌و ده‌رس خوه‌نن. یانێ فره‌تر ژیانێان هان له مه‌دره‌سه‌و، ئیه مه‌دره‌سه‌س ک خاون سه‌ره‌کی په‌روه‌رده بۊن مناڵه‌یله. بنه‌ماڵه‌یل لێره فره‌تر رۆڵ پشت گیری له مناڵه‌یل و به‌رنامه‌یلێان ئه‌ڕا بانان دێرن. چشت ئه‌ڵاجه‌ۊ تر ئه‌وه‌سه، ئیمه ئه‌گه‌ر یه کۆنکوور دێریم ئیانه نه‌ته‌نێا باێس کۆنکوور ناو به‌ڵگه بێه‌ن، به‌ڵکه‌م باێه‌د وه‌ت و وێژ ئاخریش داشتۊن ک بتۊه‌نن بانه دانشگا.
یه‌کمین چشت ئه‌ڵاجه‌ۊ و فره جیاواز ک له‌وره دید چه بۊ؟
بێجگه له هه‌واێ شه‌رجی و مه‌کیش بێ رۊن و خوا! ڕیك و پێکی فره‌ێ مه‌ردم یه‌کمین چشتێگه ک تێه‌ێده‌و وه‌ر چه‌و هه‌ر که‌سێ ک ئه‌ڕا یه‌کم جار پاێ نه‌ێده ناو تایوان. مه‌ردمێ گه‌رد یه‌کا فره سه‌بوورن و وه ئارامی ره‌فتار که‌ن. هه‌م کارمه‌نده‌یلێان له ناو ئداره‌یل فره وه سه‌کامه‌تی و رۊ خوه‌ش گه‌رد مه‌ردم په‌یوه‌ندی گرن، هه‌م مه‌ردمێ هووشێان ها یه‌که‌و. ئه‌ڕا هه‌ر چشت ئاسایی جوور مترو سوار بۊن یا غه‌زا سه‌ندن بێ ئه‌وێکه که‌سێ وه پێان بۊشێد، خوه‌ێان سه‌ف به‌سن و ئارامش و ئاسایش خوه‌یان پارێزن. فه‌رهه‌نگ شه‌رقی، پاێبه‌ن وه رێزگرتن و حورمه‌ت ناێن وه یه‌کا. جیاواز وه‌لێ ره‌نگین.
له‌ی رووژه‌یله خه‌ڵاتێ بردیه وه ناو "خه‌لات دانشجوویی کوومه‌ڵگاێ شیمی ئامریکا"، فره‌تر سه‌باره‌ت له‌ی خه‌ڵاته گه‌پ بێه ئه‌ڕامان.
کوومه‌ڵگاێ شیمی ئامریکا (American Chemical Society) گه‌وره‌ترین و وه ناوبانگ ترین بنکه‌ی شیمی دونیاس ک به‌شه‌یل فره‌ێگ دێرێد. یه‌کی له‌ی به‌شه‌یله، ئه‌نجومه‌ن شیمی ژینگه‌س ک به‌شداره‌یل فره‌ێگ له ته‌مام دونیا دێرێد و زوورم ماموستائێل و خوه‌ندکاره‌یل شیمی و مژاره‌یل تره‌ک ک په‌یوه‌ندی گه‌رد شیمی ژینگه دیرن تۊه‌نن له ناوێ به‌شدارێ بکه‌ن.
ئێ بنکه ساڵ 1986 ئه‌ڕا یه‌کم جار ده‌س کرده به‌خشین ئێ خه‌ڵاته و هه‌ر ساڵ وه 20 خوه‌ندکار ته‌واوکه‌ر (تحصیلات تکمیلی) خه‌ڵات ده‌ێد. کومیته‌ێ خه‌ڵات ک وه‌رپرسێ پرۆفسور "کوین ئۆشه‌ی" یه‌کی له گه‌وره زانایه‌یل شیمی ژینگه‌س، ئێ بیس نه‌فه‌ره له سه‌ر ده‌سه‌ڵاته‌یل په‌روه‌ردئی و لێکۆڵینی (آموزشی و پژوهشی) دیار و پڕ باێخ، هه‌ڵوه‌ژنێد.
له‌ی دو ساڵیشه نومره‌یل ده‌رسیم خاس بۊن و تۊه‌نستم بێجگه چاپ کردن چه‌ن گله وه‌تار زانستی له مه‌ژار شیمی ژینگه، خه‌ڵاتێ تر له سمینار Dioxin ک یه‌کی له قه‌دیمی ترین و وه‌نرخ ترین سیمناره‌یل له سه‌ر مه‌واد شیمیایی پاێار له ژینگه‌س بوه‌م. هه‌ر له‌ی باوه‌ته، به‌خته‌وه‌رم ک منیش یه‌کی له 20 نه‌فه‌ر خوه‌ندکارێ بۊم ک ئه‌ڕا ئێ خه‌ڵات له ساڵ 2025 زاێنی هه‌ڵوه‌ژرێام.
قسه‌ێ په‌رتخ!
من فره ئاێه‌م به‌خته‌وه‌رێگم ک له بنه‌ماڵه‌ێ پێا بۊمه ک پشت گیرم بۊنه و ئه‌ڕا ره‌سین وه ئامانجه‌یلم ده‌سمێه‌تم دانه. هه‌مۊشه ئاێه‌مه‌یل خاسی له سه‌ر رێم پێا بینه ک فره چشت له لێان یاێ گرتمه و دێرم یاێ گرم. بێ گومان داڵگ و باوگم ک هه‌مۊشه پشتم گرتنه‌و دڵگه‌رمی دانه‌سه پێم گه‌وراترین دارایی منن و له لێان ده‌س خوه‌شی که‌م. هه‌ر لێوا، رێز و حورمه‌ت دێرم ئه‌ڕاێ دۆکتور فه‌رشید قوربانی ماموستاێ ده‌وره‌ێ کارناسی باڵام ک فره دڵگه‌رمی و ده‌سمیه‌ت دا ک بتۊه‌نم ئه‌ڕا دانشگاێ ئێره بام.
من چه‌ن ساله به‌شێ له بنه‌ماڵه‌ێ صدای آزادیم ک نه ته‌نیا فره چشت له مژار ئه‌ده‌بیات و رووژنامه وانی یاێ گرتمه له لێان، به‌ڵکه‌م خاس‌ترین و تاێبه‌ت‌ترین رووژه‌یل ژیانم ئه‌ڕام سازینه. تاێبه‌ت جه‌لیل ئاهه‌نگه‌رنژاد ک ناسینێ یه‌کی له گه‌وراترین ئتفاقه‌یل ژیان من بۊ ک تۊه‌نست ده‌روه‌چی نوو له دونیا ئه‌ڕام واز بکه‌ێد. ده‌س خوه‌شی له گشتێان که‌م. گیان ئه‌ڕادان.
هفتهنامه صدای آزادی